Epiri antik !

Emri Epir, që në greqisht do të thotë tokë-stere-kontinent, në origjinë është një emër me të cilin banorët e ishujve quanin viset përballë tyre. Në kohën arkaike, banorët e këtyre viseve nuk njihen ende me këtë emër (për kuptimin që kishte fjala ηπειÏ�ος dhe ‘ΗπειÏ�ος shih studimin e P.R. Franke, "Alt-Epirus und das Königtum der Molossen", 1955, f. 3 v ). Burimet letrare përmendin emrat e fiseve kryesore që banonin këtu, por asnjëherë nuk i cilësojnë ata si epirotë dhe as vendin si Epir. Do të përmendin kaonët dhe vendin e kaonëve, molosët dhe vendin e molosëve, thesprotët dhe vendin e tyre, por asnjëherë nuk gjejmë cilësimin e tyre si epirotë.

Në luftën e Peloponezit (432-404 para Kr.) fiset kryesore të kësaj treve: kaonët, thesprotët, molosët dhe fise të tjera më të vogla, na shfaqen në arenën historike si entitete politike më vete, që marrin pjesë në atë konflikt (në vitin 429) si aleate të Spartës dhe Athinës.

Gjatë sundimit të mbretit Tharypa (430-490), molosët arritën të vendosin hegjemoninë e tyre mbi disa nga fiset fqinje dhe të krijojnë një bashkësi politike që njihet me emrin Lidhja Molose. Pas mesit të shekullit IV, Mbreti Aleksandër, i mbiquajtur Molosi (342-331), e shtriu sovranitetin e tij edhe mbi Thesprotët, por bashkësia politike e re mori tani emrin Aleanca e Epirotëve. Kjo bashkësi kishte karakter federativ, në të cilin pjesëmarrësit kishin të drejta të barabarta, por nën një mbret molos nga dera e Ajakidëve, që e bënte pozitën e këtyre të fundit më të privilegjuar, ose i jepte statusin e "primus inter pares".

Që nga kjo kohë, emri Epir (dhe epirotë) do të shfaqet në burimet si nocione gjeografike dhe politike më përfaqësuese për vendin dhe popullsinë e kësaj krahine. Me procesin e bashkimit politik, i cili u arrit jo pa konflikte, emri Epir u gjet mesa duket si një emër asnjanës, i cili ofronte një zgjidhje kompromisi dhe siguronte barazinë formale midis fiseve pjesëmarrëse në këtë shtet federativ.

Apogjeun e vet shteti i Epirit e arriti nën mbretin Pirro (307-272). Në këtë kohë u realizua bashkimi i plotë i vendit dhe Epiri u kthyer në një fuqi ushtarako-politike me peshë, që u shtri dhe përtej kufijve të vet natyralë, mbi krahina të Maqedonisë dhe Thesalisë në lindje dhe mbi Ambrakinë dhe Akarnaninë në jug.

Me mbretërinë ilire, Pirro pati marrëdhënie të mira që buronin nga aleanca midis dy vendeve, por mbi të gjitha sepse ai qe rritur dhe edukuar në oborrin e Mbretit Glaukia dhe qe ndihmuar prej tij të kthehej në fronin e uzurpuar më parë prej kundërshtarëve politikë. Rol të shënuar luajti Pirro gjatë sundimit të vet, veçanërisht në zhvillimin e ngjarjeve politike në Maqedoni, Greqi e Itali.

Pas Pirros, shteti i Epirit, i brejtur nga kontradiktat e brendshme, u dobësua dhe në vitin 232 monarkia e Ajakidëve ra. Vendin e saj e zuri Lidhja e Epirotëve, që përfaqësonte një sistem republikan të tipit të lidhjeve (koinon) bashkëkohore në viset fqinje të Greqisë. Gjatë kësaj kohe, Epiri nuk doli dot nga gjendja kritikë e trashëguar, madje u gjend në situata edhe më të vështira, kur mbi të rënduan konfliktet iliro-maqedonase dhe më vonë ndërhyrja romake. Në këto rrethana, Lidhja Epirote nuk u tregua e aftë për të luajtur ndonjë rol të dukshëm.

Në vitin 167, Epiri ra nën sundimin romak dhe pak më vonë (në 148), me sistemin e ri administrativ romak, u përfshi në Provincën Maqedonase. Në fund të shekullit II pas Krishtit, Epiri del si provincë më vete, kurse në fundin e shekullit III, me reformën administrativo-ushtarake të Dioklecianit, u krijua provinca e Epirit të Ri me krahinat midis Vjosës dhe Matit (vise këto ilire, që më parë bënin pjesë në Provincën Maqedonase), ndërsa trevat tradicionale të Epirit u quajtën Provinca e Epirit të Vjetër. Me interes është të vihet në dukje se të dyja këto provinca bënin pjesë në Prefekturën e Ilirikut.


* * *


Problemi që do të trajtojmë më tej ka të bëjë me përkatësinë etnike të popullsisë së Epirit. Për këtë problem ekzistojnë dy pikëpamje.

E para që e konsideron popullsinë e lashtë të Epirit si një popullsi të trungut etnik ilir dhe e dyta, ajo që epirotët i quan grekë.

Le t‘u drejtohemi tani burimeve dhe të shikojmë se si na paraqitet gjendja, por para kësaj unë do të lejohem të citoj këtu një përkufizim klasik që i ka dhënë Greqisë historiani i shquar francez Gustav Glotz: Greqia e mirëfilltë, shkruan ai, nuk është veçse një pjesë -as më e pasura dhe as më e madhja- e tokave që u bënë greke. Është një vend i vogël... Në të vërtetë, të vjetrit nuk kanë qenë aspak dakord për kufijtë e saj. Ata përfshinin këtu Thesalinë, për të përjashtuar zakonisht Epirin dhe gjithmonë Maqedoninë. Greqia klasike është pra pak a shumë tërësia e kantoneve që gjenden në jug të një linjë që e tërheqin nga gjiri i Ambrakisë deri në grykën e Peneut ("Histoire Ancienne - Histoire Grecque", I, Paris 1938, f. 7).

Burimet më të hershme i kemi nge Herodoti. Prej tij kemi dy pasazhe për problemin që na intereson: i pari është i lidhur me një ngjarje që i takon vitit 576, domethënë çerekut të parë të shekullit VI para Krishtit. Në këtë pasazh, Herodoti (Herod. VI 126-127) tregon se Klistheni, tiran i Sikyonit, një qytet i Peloponezit, njeri shumë i pasur dhe me famë, donte të martonte të bijën e tij, Agaristën, me një djalë që të ishte më i miri midis grekëve. Për këtë qëllim ai ftoi në Sikyon të gjithë ata që do ta ndjenin veten të denjë. Herodoti na jep listën e të gjithë atyre që u paraqitën nga viset e ndryshme të botës greke, gjithsej 13 kandidatë. Midis tyre figuronte edhe një molos me emrin Alkon. Ky fakt i ka shtyrë përkrahësit e pikëpamjes së origjinës greke të epirotëve të konsiderojnë praninë e këtij Alkoni si dëshmi që molosët ishin grekë. Formalisht kjo do të ishte e pranueshme (sepse pretendentët mund të ishin vetëm grekë) po të mos ishte dëshmia e dytë e Herodotit, që e vë në dyshim praninë e një molosi në këtë ngjarje. Në këtë dëshmi të dytë, Herodoti bën fjalë për forcat greke që u mblodhën në Salaminë (viti 480) për të luftuar kundër persëve. Për ata që vinin nga viset më të largëta, ai thotë: "Të gjithë ata që dërguan këto forca (në Salaminë) banojnë përtej Thesprotisë, janë pra fqinjë të ambrakasve dhe të leukadasve, kontingjentet e të cilëve vinin nga viset më skajore" (Herod. VIII 47). Siç mund të shihet me lehtësi, molosët nuk bëjnë pjesë midis grekëve që shkuan në mbrojtje të Salaminës dhe kjo është një ngjarje shumë më me rëndësi sesa pjesëmarrja në ceremonitë e fejesës të bijës së tiranit të Sikyonit. Mungesa e tyre këtu e komprometon tezën që mbron grecitetin e molosëve. Dhe kjo nuk është e rastit. Ata banonin përtej Thesprotisë dhe lumit Aheron, që shënonte kufirin midis botës greke dhe atyre që banonin përtej këtij kufiri.

Se ç‘përfaqësonin banorët e viseve përtej Aheronit për botën greke, do të na e bëjë të qartë Thucididi, në veprën e tij të madhe "Lufta e Peloponezit" (432-404). Në hyrje të kësaj vepre historiani i madh grek vë në dukje se "nga përpjesëtimet dhe rëndësia kjo luftë i kalonte luftërat e mëparshme" dhe se "kjo ishte kriza më e madhe që përfshiu jo vetëm grekët, por edhe një pjesë të botës barbare" (Thucid. I 1, 1-2). Ky pohim i fundit është me rëndësi të veçantë për problemin tonë, sepse në veprën e Thucididit kemi përgjigjen e qartë të kuptimit që i jep ai termit "barbarë". Ashtu sikurse dhe Herodoti, Thucididi quan "barbarë" të gjithë popujt e tjerë që nuk janë grekë. Ky koncept që përshkon të gjithë veprën, i paraqet grekët dhe barbarët si dy kategori etnike të diferencuara.

Thucididi nuk e njeh ende emrin Epir. Ne e pamë se ky term shfaqet në burimet letrare vetëm pas mesit të shekullit IV, prandaj kur flet për popullsinë në veri të gjirit të Ambrakisë, ai përmend sipas rastit thesprotët, kaonët, molosët, amfilokët etj.

Duke përshkruar fushatën që ndërmorën në kohën e Luftës së Peloponezit, 429 para Krishtit, ambrakasit e përkrahur nga lakedemonët kundër amfilokasve dhe akarnanëve që kishin marrë anën e Athinës, Thucididi na jep një pasqyrë shumë të qartë të gjeografisë etnike të rajonit:

"Në këtë kohë (v. 429), shkruan Thucididi, ambrakasit së bashku me shumë barbarë (kaonë dhe të tjerë të viseve përreth) marshuan kundër Argosit të Amfilokisë dhe gjithë Amfilokisë tjetër". Me interes të veçantë në këtë pasazh është pohimi i Thucididit se banorët e Argosit të Amfilokisë "greqishten e kanë mësuar nga ambrakasit e ardhur, amfilokët e tjerë janë barbarë", një pohim ky që shpreh në mënyrë të qartë se amfilokët nuk ishin helenofonë (Thucid. II, 68.).

Dhe për të theksuar diferencën midis grekëve dhe barbarëve, Thucididi precizon më poshtëë se në këtë ekspeditë, përveç hoplitëve peloponezë, që kishin ardhur nën komandën e Knemit, "prej grekëve ishin ambrakasit, anaktorasit dhe leukadasit" që vinin nga tri kolonitë greke të Korintit. "Nga barbarët, vazhdon ai, ishin kaonët... thesprotët... molosët... atintanët, parauejtë dhe orestët" (Thucid. II 80, 5).

Kjo kundërvënie e grekëve me barbarët vijon edhe në kapitullin pasues. Duke përshkruar këtë fushatë, Thucididi vë në dukje se ndryshe nga grekët, disa nga barbarët qeveriseshin pa mbretër, të tjerët e kanë një mbret; se grekët në liftë marshojnë në formacion të rregullt, kurse kaonët, megjithëse luftëtarë të zotë, marshojnë të shkujdesur (Thucid. II, 81). Këto veçanti dhe të tjera si këto, që dëshmojnë për diferenca në zhvillimin social apo politik midis grekëve dhe barbarëve, nuk përbëjnë tregues të karakterit etnik dhe për rastin tonë nuk do të kishin një interes të veçantë. Por kur Thucididi na thotë se barbarët nuk ishin greqishtfolës, na ka thënë qartë dhe shkoqur se ata nuk ishin grekë. Sepse dihet që gjuha është treguesi dallues kryesor i karakterit etnik të një populli.

Prania e kolonive greke, kryesisht korintase, rreth gjirit të Ambrakisë dhe gjatë bregut të Jonit deri në Korkyrë, është një dëshmi tjetër e situatës etnike që ekzistonte dhe asaj që krijohet pas shekullit VIII para Krishtit në këtë rajon.

Dihet se kolonitë greke nuk janë themeluar në Atikë, Beoti, Lakoni apo në ndonjë krahinë tjetër të Greqisë së mirëfilltë, por te barbarët. Këtë fakt të rëndësishëm, ata që mbrojnë pikëpamjen e grecitetit të epirotëve nuk e kanë vlerësuar kurrë, ose e kanë lënë qëllimisht në harresë. E megjithatë janë gjeografët e historianët grekë ata që na thonë se kur kolonistët grekë u vendosën në Korkyrë, qenë të detyruar të ndeshen me qëndresën e ilirëve liburnë që zotëronin këtë ishull (Strab. VI, 2, 4), po ashtu siç na thonë se konflikti midis kolonistëve ambrakas që u vendosën në luginën e pasur të lumit Arahtios dhe amfilokasve vendas "barbarë", vazhdoi të mbahet i gjallë edhe pas një shekulli (siç e pamë në kohën e Luftës së Peloponezit). Dhe kjo ka ndodhur sepse kolonët që vendosen te barbarët bëjnë çmos për të përvetësuar tokat e tyre dhe kur janë ndeshur me rezistencën e tyre, sidomos kur ka qenë rasti për të zgjeruar zotërimet, kolonët nuk kanë ngurruar të përdorin edhe forcën kundër indigjenëve. I tillë është për shembull edhe rasti i luftës së apolloniatëve kundër ilirëve që shkatërruan qytetin Thronion (Pausania, V 22, 2-4; "E Kunze Bezicht über die Ausgrabungen in Olympia", 5 [1956] f. 149) për të zgjeruar tokat e tyre. Prandaj nuk është e rastit që shumë prej kolonive greke mbetën gati të izoluara në një ambient armiqësor për shkak të këtyre konflikteve me indigjenët. Nuk dua të them me këtë se historia e marrëdhënieve midis vendasve "barbarë" dhe kolonistëve grekë ka qenë gjithmonë konfliktuale, sepse ndryshe nuk do të shpjegoheshin marrëdhëniet e dendura tregtare dhe marrëdhëniet e mira politike që kanë ndikuar aq pozitivisht në jetën e këtyre dy botëve, në mënyrë të veçantë në fushën e kulturës. Bota moderne ia njeh këto merita gjenive grekë dhe kulturës greke. Por fenomenet e kulturës dhe marrëdhëniet ekonomike nuk duhen konfonduar me raportet etnike. Këto të fundit janë të një natyre tjetër, shumë më rezistente dhe konservatore. Është një fenomen ky që vërehet te të dyja palët: grekë e "barbarë". Kështu, "Apolloniatët, thotë Aeliani (Aeliani, Var. Hist. XIII), i dëbonin të huajt sipas ligjit lakedemon, ndërsa epidamnasit u jepnin të drejtën e banimit atyre që dëshironin". Është një ligj i njohur ky i konservatorizmit dhe i xhelozisë, me të cilën grekët përpiqeshin të ruanin pastërtinë e popullsisë së kolonive.

E megjithatë, as grekët, as "barbarët" nuk i qëndruan dot tundimit për t‘u afruar dhe përfituar nga njëri-tjetri. Kjo u vërtetua në shekujt pasues, sidomos në kohën helenistike, kur në viset përtej botës greke procesi i urbanizimit (domethënë lindja dhe zhvillimi i jetës qytetare) dhe formimi e konsolidimi i shteteve "barbare" transformoi rrënjësisht jetën ekonomike e politike të këtyre vendeve dhe vendosi raporte të reja me botën greke. Atëherë, grekë e barbarë i shohim të integrohen reciprokisht, sepse këtë ua impononin interesat e përbashkëta në situatën e re politike. Është në këtë periudhë që kryhet integrimi i Ambrakisë dhe i kolonive të tjera të bregut të Jonit në shtetin e Epirit dhe i Dyrrahut e Apolonisë në shtetin ilir. Përfshirja e tyre në këto shtete i hapi rrugën futjes së elementit "barbar" në këto qytete dhe anasjelltas elementit grek në qytetet "barbare" (ilire, epirote, thrake etj).

Në të dyja rastet, ky element na del i pranishëm nëpërmjet burimeve epigrafike dhe numizmatike në përbërjen e popullsisë së këtyre qyteteve, sigurisht në një masë modeste dhe asnjëherë mbizotëruese. Le të kujtojmë këtu epitafet e nekropoleve të Dyrrahut dhe Apollonisë dhe monedhat e këtyre qyteteve ku ilirët na dëshmohen si banorë të tyre, e madje si të tillë që ndonjëherë mbajnë edhe postet e prytanit (kryetarit të qytetit) apo të magistratit që kujdeset për financën dhe prerjen e monedhave. E njëjta gjë vërehet edhe në ato qytete të botës "barbare", kur mbishkrimet na sjellin emra qytetarësh grekë.

Këto qytete kanë adoptuar tani modelin grek në urbanistikë, në sistemin e fortifikimit, në arkitekturë dhe në art. Por në organizimin politik ato do të dallojnë nga polisi grek. Për Epirin karakteristike do të jetë qyteti-qendër e një koinoni (bashkësie etnike), ashtu sikurse në Iliri, ku qyteti qeverisej nga polidinasti, domethënë nga dinasti (sundimtari) i një qyteti që ishte qendër e një fisi.

Do të përhapet në këtë kohë edhe gjuha greke e shkruar që na dëshmohet me mbishkrimet dhe ajo do të përdoret jo vetëm në Epir, por edhe në Iliri, deri në Skodra dhe përtej saj. Gjuha e kulturës, cilado që të jetë, nuk e përcakton etnicitetin e popullsisë që e ka përdorur e as nuk mund të radhitet në elementët përcaktues të kombësisë.

Një tablo intriguese kjo që është interpretuar në mënyrë sempliste si dëshmi e helenizimit të botës "barbare" në veri të Aheronit. Nuk duhet shpejtuar e as tepruar të shpallim këtë fenomen si një tregues të kësaj natyre, kur ai nuk përfaqëson veçse hapin e madh që bën bota "barbare" e kësaj kohe drejt progresit, duke adoptuar kulturën e përparuar greke, sepse burimet letrare të shekullit IV dhe të shekujve që pasojnë do të vazhdojnë të na tregojnë se bota greke dhe ajo "barbare" në aspektin etnik do të mbeten si më parë në kufijtë tradicionalë.

Kështu, historiani grek i shekullit IV, Efori, do të na thotë se "nga ana e përëndimit Hellada fillon me Akarnaninë, sepse kjo takon e para me fiset epirote" (Efor. FGr.H, 70, F. 143, apud Strab. VIII 1, 3, C.334). Kjo do të thotë se ai e shikon këtë çështje ashtu sikurse edhe Thucididi në fundin e shekullit V para Krishtit.

Të njëjtën pikëpamje kemi edhe te gjeografi i njohur grek i mesit të shekullit IV Scylax-i, i cili, pasi paraqet ilirët që banojnë anëdetjen e Adriatikut (Periplus, cap. 20-27), vijon me kaonët, thesprotët dhe molosët që banojnë përgjatë Jonit (Periplus, cap. 28-32). Më tej, duke bërë përshkrimin e viseve që ai ndesh gjatë lundrimit të tij drejt jugut, na thotë: "Pas Molosisë vjen Ambrakia, qytet helen... Këndej fillon Hellada, pa ndërprerje deri te lumi Peneus dhe deri në Homolius, qytet i Magnezisë që ndodhet mbi këtë lumë" (Periplus, cap. 33).

Përkrahësit e pikëpamjes së grecitetit të Epirit e kanë marrë përshkrimin e Skylax-it si një dëshmi që jep "një ndarje të qartë midis një botë ilire në veri të Kaonisë dhe maleve Akrokeraune dhe të një botë greke që fillon me Ambrakinë. Midis tyre kemi një noman‘s land (tokë të ndërmjetme) që banohej nga popullsi që ne i quajmë, shprehen ata, epirotë, por që Skylax-i nuk na e thotë në se ata janë grekë, ilirë apo përbënin një kategori të tretë që duhet dalluar prej dy të tjerave" (P. Cabanes, Les Illyriens, de Bardylis á Genthios - IV-II siècles avant J.Chr., Paris 1988, f. 20 vj, posaçërisht f. 29).

Para së gjithash, dua t‘i kujtoj autorit të kësaj pikëpamjeje se emri Epir nuk figuron te Skylax-i as në kuptimin etnik dhe as në atë gjeografik apo historik që do të marrë më vonë, prandaj edhe nuk mund t‘i shërbejë pikëpamjes së tij. Ajo që mund të nxirret nga teksti i Skylax-it është se ai na jep një kufi të qartë etnik për botën greke, kur na thotë se "prej këndej fillon Hellada", kurse për popullsitë që banonin në veri të këtij kufiri, domethënë për molosët, thesprotët e kaonët, si dhe për ata që banonin përtej maleve Akrokeraune nuk rezulton të bëhet shprehimisht ndonjë diferencim etnik, përkundrazi ata të gjithë së bashku cilësohen si "barbarë".

Ndërkaq, burimet nuk bëjnë fjalë për praninë e një grupi të tretë etnik që të jetë vendosur në këto vise, midis grekëve dhe ilirëve. Dihet nga ana tjetër se këto dy popullsi të mëdha të Ballkanit, në fillim të mijëvjeçarit të fundit para Krishtit i gjejmë të stabilizuara respektivisht në pjesën jugore dhe përëndimore të gadishullit dhe në fqinjësi direkte midis tyre. Dhe meqenëse që nga Herodoti dhe deri te Skylax-i (midis të cilëve qëndrojnë dy historianë të mëdhenj grekë si Thucididi dhe Efori) për botën greke, na jepet si kufi etnik gjiri i Ambrakisë dhe lumi Peneos, atëherë përtej këtij kufiri, në drejtim të veriut, popullsitë që cilësohen si "barbare" dhe jo helenofone nuk mund të ishin veçse të trungut etnik ilir. Zona e kontaktit midis këtyre dy botëve karakterizohet padyshim nga interferenca ndëretnike, të cilat janë universalisht të zakonshme, por kjo nuk e ndryshon tablonë etnike në vijat e saj të përgjithshme.

Siç e thamë, emri Epir do të shfaqet në burimet historike vetëm pas mesit të shekullit IV për të shprehur entitetin politik që formohet në hapësirën gjeografike buzë Jonit, midis gjirit të Ambrakisë dhe maleve Keraune, duke u shtrirë në lindje deri te vargmalet e Pindit. Në këtë entitet do të bëjnë pjesë fiset kryesore të kësaj treve: molosët, kaonët, thesprotët dhe një varg fisesh të tjera më të vogla që jetonin rreth tyre. Do të integrohen këtu shkallë-shkallë edhe kolonitë greke të bregut të Jonit. I ashtuquajturi Epir i Madh, që u krijua gjatë sundimit të Pirros, i kapërceu këto kufij si në drejtim të Maqedonisë dhe të Ilirisë, ashtu edhe në drejtim të botës greke në jug të gjirit të Ambrakisë, por ai qe një krijesë efemere që u shua shumë shpejt, madje para vdekjes së Pirros.

Shfaqja e kolonive greke nuk e ndryshoi karakterin etnik të popullsisë indigjene, sado i fuqishëm që ishte ndikimi i tyre ekonomik e kulturor. Popullsia indigjene mbeti si edhe më parë "barbare", pra jo greke, siç e konfirmojnë të gjithë gjeografët dhe historianët e kohës helenistike. Edhe shteti i Epirit nuk rezulton në asnjë nga burimet antike si një shtet grek, por si shtet i një popullsie jo greke (barbare), që siç e pamë, i takonte trungut etnik ilir. Gjatë gjithë ekzistencës së tij ai ruajti fizionominë e tij politike jo greke dhe si i tillë u afirmua në marrëdhëniet me botën mesdhetare të antikitetit, duke njohur edhe një periudhë kulminante të historisë së tij.

Diferencimi që bëhet në burimet pas mesit të shekullit IV ndërmjet ilirëve dhe epirotëve nuk është i karakterit etnik. Nocionet ilirë-Iliri, epirotë-Epir, ashtu sikurse edhe dardanë-Dardani, shprehin në këtë periudhë zhvillimet politike që ndodhin në botën ilire, pas krijimit të formacioneve politike në këtë hapësirë të gjerë.

G.Shqip